Prace naukowe prowadzone w Katedrze Teologii Prawosławnej UwB zaowocowały wydaniem „Psałterza liturgicznego”. Z błogosławieństwa metropolity warszawskiego i całej Polski Sawy został on wydany przez Wydawnictwo Warszawskiej Metropolii Prawosławnej. „Psałterz liturgiczny” to jedna z najważniejszych i najbardziej podstawowych ksiąg liturgicznych Prawosławia. To księga, która jest nieodzowna w prawosławnej świątyni, a przy tym jest wykorzystywana podczas każdego nabożeństwa.
Przebogata prawosławna hymnografia, stanowiąca wielowiekowe dziedzictwo, łącząca twórczość wielu epok i tradycji w znacznym stopniu opiera się na tekstach Pisma Świętego, a przede wszystkim starotestamentowych psalmów i pieśni biblijnych. Autorzy tekstów liturgicznych nawiązywali do licznych fragmentów Pisma Świętego. Już pobieżna kwerenda treści podstawowych ksiąg liturgicznych i najbardziej znanych modlitw pozwala na wskazanie, że centrum inspiracji hymnograficznej stanowiła Ewangelia, a dokładnie opis zbawczego dzieła i nauczania Jezusa Chrystusa. Kolejnymi inspiracjami stał się całościowo Nowy Testament i wybrane wątki starotestamentowe, przede wszystkim historie opisane w pierwszych rozdziałach Księgi Rodzaju, historia niewoli egipskiej i exodusu opisana w Księdze Wyjścia oraz zapowiedzi dotyczące obietnicy przyjścia Mesjasza. Szczególnie ten ostatni element stał się wątkiem często przywoływanym w tekstach liturgicznych, począwszy od Protoewangelii z 3. rozdziału Księgi Rodzaju, przez wszystkie proroctwa mesjańskie, a także znaki i cuda interpretowane w tradycji chrześcijańskiej jako symbole nadejścia Zbawiciela.
Wśród tych licznych inspiracji nie sposób nie zauważyć dominującej roli Psałterza. W tradycji hebrajskiej Księga Psalmów, zwana sefer tehilim, była podzielona na wzór Pięcioksięgu na pięć części. Stanowiła ona hymnograficzne źródło opisania dziejów świata, Narodu Wybranego, przymierza z Bogiem, treści proroctw i symbolicznych wydarzeń Starego Testamentu. Psałterz tematycznie podejmował wszystkie najistotniejsze wątki Starego Testamentu, zaś jego stylistyka i forma tekstów pozwalały na łatwą adaptację do poezji liturgicznej. Hebrajskie adnotacje przy psalmach wyraźnie wskazywały na ich modlitewne, liturgiczne wykorzystanie w Starym Testamencie, co było w naturalny sposób kontynuowane w chrześcijańskiej tradycji liturgicznej.
W księgach Nowego Testamentu możemy odnaleźć około 300 cytowań fragmentów Starego Testamentu, z czego naukowcy wskazują na prawie 150 cytowań z Księgi Psalmów. Jeśli uwzględni się nie tylko bezpośrednie cytowania, ale i luźniejsze nawiązania tematyczne, poświadcza się około 400 wskazań na Księgę Psalmów.
Psalmy stały się bazą wszystkich prawosławnych nabożeństw. W praktyce liturgicznej nie ma nabożeństwa, które nie czerpałoby z treści psalmów. Analizując praktykę historyczną możemy wskazać Psałterz jako źródło codziennej modlitwy mnichów pustelników (w tym jakże istotną „regułę anielską” opartą na 12 psalmach) i zasadniczy element modlitewnej praktyki kapadockiej, palestyńskiej, a także wczesnobizantyjskiej.
Struktura Psałterza liturgicznego różni się od struktury Księgi Psalmów Starego Testamentu. Psałterz zredagowany jest z uwzględnieniem specyfiki liturgicznej, która wpływa również na treść samych psalmów, ale i na dodatkowe elementy, w tym pieśni biblijne. W Starym Testamencie odnajdujemy 12 pieśni biblijnych, lecz nie wszystkie one zostały włączone do struktury psałterza. 9 pieśni Starego i Nowego Testamentu, które zostały zapisane w najstarszych redakcjach Psałterza liturgicznego, stały się bazą do tworzenia kanonów i ważnym wątkiem hymnografii.
Psałterz liturgiczny, w porównaniu do innych ksiąg liturgicznych, podlegał najdelikatniejszym zmianom związanym z reformami liturgicznymi. W jego skład wchodzą niezmiennie psalmy i pieśni biblijne. Nawet w najstarszych rękopisach, które nie posiadały podziału na katyzmy, liczba psalmów i ich kolejność są identyczne. Psałterz liturgiczny był znany i wykorzystywany już w czasach św. Atanazego Wielkiego, albowiem napisał on do niego komentarz. Taki też Psałterz pojawił się w aleksandryjskim kodeksie Pisma Świętego z V/VI w., który sięga jeszcze wcześniejszego okresu.
Również lokalizacja psalmów w strukturze prawosławnych nabożeństw jest niezwykle stara i nie uległa większym zmianom. Konstytucje Apostolskie wspominały o Ps 140, który był związany z początkiem nabożeństwa wieczornego. Ten psalm również i obecnie powiązany jest z nabożeństwem wieczornym. Podobnie, ten sam zabytek wspominał inicjujący jutrznię Ps 62, który i dzisiaj stanowi integralny element sześciopsalmia jutrzni. Św. Bazyli Wielki wspomina o psalmach nabożeństw godzin, które do dzisiaj odpowiadają strukturze tych nabożeństw w Czasosłowach: trzecia godzina i Ps 50, szósta godzina i Ps 90, pierwsza godzina – Ps 147 i Ps 148.
Powyższe uwarunkowania jednoznacznie wskazują na zasadność opracowania Psałterza w redakcji liturgicznej księgi, która bardziej koresponduje z hymnografią aniżeli treść Księgi Psalmów. Ponieważ prawosławna hymnografia czerpie z treści psalmów, a prawosławne nabożeństwa zbudowane są w strukturze, w której psalmy zawsze występują, ich przekład na język polski i przygotowanie do liturgicznego wykorzystania stały się istotnym zadaniem stojącym przed Cerkwią prawosławną w Polsce.
Pierwszym, jeszcze nieoficjalnym, lecz spopularyzowanym w środowisku prawosławnym tłumaczeniem stał się przekład ks. dr. Henryka Paprockiego, który przed laty został opublikowany na stronie www.liturgia.cerkiew.pl. Na przestrzeni lat zarówno sam autor, jak i wydawcy z Żeńskiego Domu Zakonnego św. Katarzyny w Zaleszanach, dokonywali w tekście niezbędnych korekt.
Prezentowany Psałterz liturgiczny został opracowany na podstawie greckiego Psałterza liturgicznego i współczesnej oraz historycznej redakcji cerkiewnosłowiańskiej. Podstawą prac redakcyjnych stał się polski przekład Psałterza ks. Henryka Paprockiego wraz z poprawionym wydaniem tego tłumaczenia z 2020 roku.
Źródłem do weryfikacji precyzji i spójności tłumaczenia stały się księgi biblijne w języku polskim. Ze względu na liczne odwołania do treści psalmów w księgach Starego i Nowego Testamentu, uwzględniając liturgiczny, prawosławny charakter przekładu, podstawowym źródłem weryfikacji terminologii i spójności przekładów stało się wydane w 2022 r. przez naszą Cerkiew „Pismo Święte Nowego Testamentu”, zaakceptowane do liturgicznego wykorzystania.
Przy weryfikacji i korektach tłumaczenia wykorzystano również polski przekład Psałterza, dokonany z greckiej Septuaginty przez ks. Remigiusza Popowskiego SDB, a także inne historyczne i współczesne przekłady Księgi Psalmów na język polski.
W Psałterzu opublikowano psalmy, pieśni biblijne i modlitwy przeznaczone dla osób pragnących wykorzystać księgę do modlitwy indywidualnej. W praktyce modlitewnej części Psałterza zawierające modlitwy były i są wykorzystywane przez mnichów w ramach ich codziennej reguły modlitewnej lub przez osoby świeckie w ramach indywidualnych potrzeb. Wśród tych modlitw ważnym elementem dla praktyki modlitewnej są modlitwy za zmarłych i modlitwy za żyjących.
Struktura psalmów uwzględnia jerozolimski podział na 20 katyzm, z dalszym podziałem na „chwały”, wykorzystywanym w praktyce liturgicznej podczas nabożeństw. Każdy z psalmów podzielony jest na wersety, które we współczesnych redakcjach są numerowane, natomiast w historycznych redakcjach były niekiedy wyodrębniane wyłącznie znakami podziału.
Opierając się na cerkiewnosłowiańskich redakcjach Psałterza, polski przekład liczy 151 psalmów. Po 150 tzw. psalmach Dawida umieszczono psalm opisany jako „Psalm 151. Psalm ten został napisany oddzielnie od Dawidowych i jest spoza liczby 150 psalmów. Kiedy pojedynkował się z Goliatem”.
Dodatkiem w strukturze psalmów są modlitwy po każdej z 20 katyzm, stanowiących schemat modlitewny dla wiernych przy indywidualnym czytaniu Psałterza. W celu praktycznego wykorzystania księgi modlitwy te zostały umieszczone bezpośrednio po każdej z katyzm.
Czytelność przekładu i jego funkcjonalność zostały wsparte przebudową struktury wersetów psalmów. Wersety zostały podzielone na mniejsze, tematycznie spójne elementy, które mają pomóc w czytelnym i zrozumiałym dla wiernych odczytywaniu ich podczas nabożeństw.
Prace przekładowe oparły się na priorytetach zgodności ze źródłem greckim i cerkiewnosłowiańskim oraz na spójności, czytelności i zgodności z polskimi zasadami językowymi. Obserwowane w polskich przekładach ksiąg biblijnych rozbieżności były konfrontowane z komentarzami patrystycznymi i prawosławną tradycją teologiczno-liturgiczną. Redakcja uwzględniała także zgodność tekstu z polską gramatyką. Opierając się na słownikach poprawnościowych języka polskiego dokonano korekt połączeń wyrazowych stanowiących zapożyczenia z innych języków. Korekta uwzględniała ponadto właściwy dla języka polskiego szyk połączeń wyrazowych. W pracy uwzględniono też wymagania liturgiczne związane ze śpiewem wersetów psalmów. Adaptacja tychże tekstów do śpiewu liturgicznego nie stanowi głównego priorytetu i jest uzależniona od przyjętej linii melodycznej. Z tego powodu ograniczono się w tym aspekcie wyłącznie do zrównoważenia krótkich fraz i do unikania niejasnych bądź trudnych akcentów w ostatnich słowach wersetów, bądź zbyt krótkich ostatnich słów.
W opracowanych tekstach dokonano także korekty ortografii na podstawie zasad języka polskiego i ustaleń przedstawionych w pracach: „Specyfika polskiej terminologii prawosławnej. Koncepcja normatywizacji pisowni” z 2016 r. i „Słownik polskiej terminologii prawosławnej” z 2022 roku.
Prace redakcyjne i korektorskie zostały zatwierdzone przez Jego Eminencję metropolitę Sawę i pozwoliły na publikację ostatecznej wersji Psałterza. Jego wydanie w roku jubileuszu 100-lecia autokefalii Polskiego Autokefalicznego Kościoła Prawosławnego stało się symbolicznym wskazaniem kolejnego elementu bogatej mozaiki aktywnego życia liturgicznego i teologicznego, a także świadectwem ciągłej pracy nad przekładem tekstów liturgicznych na język polski.
Książkę można nabyć m.in. w Składzie Metropolitalnym w Warszawie (al. Solidarności 52), siedzibie wydawnictwa (Białystok, ul. św. Mikołaja 5, tel./fax 85-744-36-46, wydawnictwo@orthodox.pl), Centrum Kultury Prawosławnej w Białymstoku, sklepiku Bractwa Młodzieży Prawosławnej w Białymstoku, w parafii Zmartwychwstania Pańskiego w Białymstoku i poprzez internet za pośrednictwem strony www.sklep.cerkiew.pl.
ks. Marek Ławreszuk
_____________
Psałterz liturgiczny, red. ks. M. Ławreszuk, ks. P. Makal, J. Charkiewicz, tłum. ks. M. Ławreszuk, wydanie I, Warszawska Metropolia Prawosławna, Warszawa 2024, s. 240.
